Le Phnom Kulen, massif montagneux le plus important de la région est aussi le siège de l’une des plus anciennes capitales angkoriennes. Dans un cadre naturel particulièrement menacé par la déforestation, les sites archéologiques du massif font l’objet d’une attention particulière depuis que l’ADF, en partenariat avec l’Autorité Nationale APSARA, a entrepris recherches et inventaires systématiques. Les différentes menaces et particularités du Phnom doivent toutefois être prise en compte, en associant notamment les populations et les autorités locales, pour assurer une meilleure gestion du Phnom Kulen.
ភ្នំគូលែនគឺជាភ្នំធំជាងគេនៅក្នុងតំបន់សៀមរាប និងជាទីតាំងអតីតរាជធានីបុរាណមួយនៅសម័យអង្គរ។ នៅក្នុងទេសភាពធម្មជាតិមួយដែលទទួលរងការគំរាមកំហែងជាពិសេសដោយការកាប់ព្រៃឈើ រមណីយដ្ឋានបុរាណវិទ្យានៅលើភ្នំ បានក្លាយជាកម្មវត្ថុនៃការយកចិត្តទុកដាក់ពិសេស ចាប់តាំងពីក្រុម ADF បានចាប់ផ្ដើមធ្វើការសិក្សាស្រាវជ្រាវ និងធ្វើបញ្ជីសារពើភណ្ឌជាស្វ័យប្រវត្តិ ដោយសហការជាមួយអាជ្ញាធរជាតិអប្សរា។ ការគំរាមកំហែងនិងលក្ខណៈពិសេសផ្សេងៗនៃភ្នំនេះគួរត្រូវបានយកចិត្តទុកដាក់ ជាអាទិ៍ ត្រូវបញ្ចូលប្រជាពលរដ្ឋនិងអាជ្ញាធរដែនដីទៅក្នុងគម្រោងនានា ដើម្បីធានាបាននូវការគ្រប់គ្រងភ្នំគូលែនមួយដែលល្អជាងមុន។
Question de Jean-Baptiste Chevance sur le module Cambodge .
រូបភាពទី១. ភ្នំគូលែនគឺជាភ្នំមួយក្នុងចំណោមភ្នំដែលជាទីសក្ការៈជាងគេបំផុតនៅប្រទេសកម្ពុជា ដោយហេតុផលជាច្រើន។ ភ្នំនេះខុសពីភ្នំដៃដោយសារតែការគោរពប្រតិបត្តិជាលក្ខណៈទេវកថា ហើយស្ដែងឡើង ហើយតាមរយៈលក្ខណៈពិសេសខាងផ្នែកប្រវត្តិសាស្រ្ដ បុរាណវិទ្យា ភូមិសាស្រ្ដ ឬក៏ខាងផ្នែកធារាសាស្រ្ដទៀតផង។ ក៏ប៉ុន្តែមានលក្ខណៈផ្ទុយពីរដែលលេចចេញតាំងពីដំបូងមកម្ល៉េះនៅពេល ដែលគេចោទជាសំណួរដូចតទៅនេះ៖ កង្វះខាតចំណេះដឹងទូទៅទៅលើភ្នំ ទោះបីជាទីនេះមានតួនាទីសំខាន់នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ដខ្មែរយ៉ាងណាក្ដី ហើយថ្វីត្បិតតែភ្នំនេះមានលក្ខណៈសំខាន់ ការគំរាមជាច្រើនដែលមានចំពោះភ្នំ។ កម្មវិធីស្រាវជ្រាវអភិរក្សនិងអភិវឌ្ឍភ្នំគូលែនដែលធ្វើឡើងដោយ ADF គឺមានគោលបំណងកំណត់នូវលក្ខណៈពិសេសនិងព្យាយាមឆ្លើយតបទៅនឹងគោលបំណងទាំងនោះដោយផ្ដល់ជាដំណោះស្រាយសមស្រប។
លក្ខន្ដិកៈរដ្ឋបាល
រូបភាព ២. ឧទ្យានជាតិភ្នំគូលែនស្ថិតនៅភាគខាងពាយ័ព្យនៃប្រទេសកម្ពុជា ហើយនិងភាគខាងឦសាននៃទីក្រុងសៀមរាប ហើយក៏ជារមណីយដ្ឋានបុរាណវិទ្យារបស់អង្គរផងដែរ។ ព្រះរាជក្រឹត្យនៃឆ្នាំ១៩៩៣ បានចាត់ទុកភ្នំនេះជាឧទ្យានជាតិដោយកំណត់យកផ្ទៃដី 37,373 ហិចតា ថាស្ថិតនៅក្នុងច្បាប់នៃក្រសួងបរិស្ថាន។ អាជ្ញាធរជាតិអប្សរា ក្នុងនាមជាស្ថាប័នរដ្ឋាភិបាលទទួលបន្ទុកការពារ និងគ្រប់គ្រងរមណីយដ្ឋានអង្គរ និងខេត្តសៀមរាប ក៏ទទួលបន្ទុកបុរាណដ្ឋានភ្នំគូលែនផងដែរ។ ការរៀបចំតំបន់ការពារនៅឆ្នាំ១៩៩៣ (ZEMP) ដែលកំណត់ផ្ទៃដីការពារនៃឧទ្យានអង្គរ បានបញ្ចូលស្ទឹងដែលមានប្រភពពីភ្នំគូលែន ទៅក្នុងតំបន់៣។ ឧទ្យានជាតិលាតសន្ធឹង ក្នុងស្រុកចំនួន៤ នៃខេត្តសៀមរាប។ ភ្នំគូលែនក៏ត្រូវបានដាក់បញ្ចូលតាំងពីឆ្នាំ១៩៩២ ដោយរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាក្នុងបញ្ជីនៃរមណីយដ្ឋានបេតិកភណ្ឌពិភពលោកផងដែរ។
ិទ្យានៅភ្នំគូលេន។ងនាមជាស្ថាប័នរដ្ឋបាដោយកំណត់យកផ្ទៃដីភ្នំនេះមានលក្ខណៈសំខាន់ ការគំរាម
ថានលេខា
រូបភាព ៣. ភ្នំគូលែនគឺជាឈ្មោះទូទៅមួយនៃប្រជុំភ្នំ គឺជាភ្នំដែលធំខ្ពស់ជាងគេនៅក្នុងតំបន់សៀមរាបអង្គរ។ ជួរភ្នំថ្មភក់នេះ មានកំណើតតាំងពីសម័យ Jurassique គឺប្រហែលជាពី 100 ទៅ 160 លានឆ្នាំមុនគ្រិស្ដសករាជ។ ភ្នំនេះមានកម្ពស់ចន្លោះពី 100 ទៅ 496 ម៉ែត្រ ដោយកម្ពស់មធ្យមមានពី 350 ទៅ 400 ម៉ែត្រ។ ខ្ពង់រាបភ្នំគូលែនមាន បណ្ដោយប្រវែង 26 km និងទទឹង 15 km ហើយរៀបជាជួរពីជើងទៅលិច/និងពីត្បូងទៅ កើត។ ខ្ពង់រាបភ្នំគូលែនដាច់ចេញពីជួរភ្នំ រីឯជួរភ្នំនេះបន្ដរហូតដល់ភាគពាយ័ព្យ តាមរយៈផ្លូវធម្មជាតិមួយ ហើយក៏បន្ដនៅក្នុងទិសដដែលនេះ ក្នុងប្រវែង ១៥ km បន្ថែមទៀត។ ផ្នែកខាងលិចនៃភ្នំមិនមានឈ្មោះអ្វីឡើយ ប៉ុន្តែត្រូវបានហៅទៅតាមចំណុចខ្ពស់ជាងគេបំផុត ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា ភ្នំក្បាលស្ពាន ដែលជាឈ្មោះបុរាណដ្ឋាន នៅក្បែរទីនោះ។
រូបភាព ៤. ខ្ពស់រាបភ្នំគូលែនដាច់ចេញស្រឡះពីខ្ពស់រាបដែលនៅជុំវិញដោយសារជញ្ជាំងថ្មដែលនៅជុំវិញ។ ខ្ពស់រាបនេះមានចំណុចខ្ពស់ៗជាច្រើន និងជ្រលងភ្នំដែលផ្ដល់ឋានលេខាប្លែកៗពីគ្នា។
ឋានលេខាតែមួយនេះបានផ្ដល់ឲ្យភ្នំគូលែននូវក្របខ័ណ្ឌទេសភាពតែមួយគត់ គឺគំរបព្រៃឈើ ធារាសាស្រ្ដ ហើយនិងបុរាណវិទ្យា។ ការតាំងទីលំនៅ ទោះបីជាមានពីពេលបុរាណក្ដី ឬក៏ពេលថ្មីៗនេះនៅលើខ្ពង់រាបនៃភ្នំគូលែនក្ដី អាចពន្យល់បានតាមរយៈវត្តមាននៃផ្លូវទឹកអចិន្ដ្រៃយ៍ជាច្រើន។ ច្រាសមកវិញ ផ្នែកខាងលិចនៃជួរភ្នំ លើកលែងតែស្ទឹងក្បាលស្ពាន មានស្ទឹងអចិន្ត្រៃយ៍តិចណាស់ ហើយក៏មិនមានបុរាណដ្ឋាន ឬក៏ភូមិអ្នកស្រុកនោះដែរ។
បណ្ដាញធារាសាស្រ្ដ
រូបភាព ៥. ជួរភ្នំគូលែនគឺជាប្រភពនៃរាល់បណ្ដាញធារាសាស្រ្ដនៃតំបន់អង្គរ។អាងទឹកនៃតំបន់អង្គរត្រូវបានផ្គត់ផ្គង់ទឹកដោយប្រភពទឹក៣ ៖ នៅខាងលិចគឺស្ទឹងពួក នៅកណ្ដាលគឺស្ទឹងសៀមរាប និងនៅខាងកើតគឺស្ទឹងរលួស។ ស្ទឹងសៀមរាបមានប្រភពពីខ្ពង់រាបភ្នំគូលែនជាមួយនឹងដៃស្ទឹងចំនួន៤ធំៗ ហើយនិងអូរជាច្រើនទៀត។ ទឹកធ្លាក់ចុះទៅកាន់វាលទំនាប ហើយជួបនឹងស្ទឹងក្បាលស្ពានមុននឹងឆ្លងកាត់តាមរមណីយដ្ឋានអង្គរ ឬក៏ថា ទឹកបានស្រោចស្រពទៅក្នុងអាងទឹក និងកស្សិណរបស់ប្រាសាទមុននឹងបន្ដដំណើរទៅកាន់អាងទន្លេសាប។
ផ្លូវទឹកទាំង៣ ដែលមានផ្នែកខ្លះត្រូវបានបង្កើតឡើងនិងជីកនៅក្នុងសម័យអង្គរ ត្រូវបានចាត់ទុកជាមួយនឹងទន្លេសាបភ្នំគូលែនថា ជាធាតុផ្សំដ៏ចម្បងនិងជាព្រំប្រទល់ធម្មជាតិនៃអាងទឹកតំបន់សៀមរាបអង្គរ។
ភ្នំគូលែនទាក់ទាញទឹកភ្លៀងក្នុងអំឡុងពេលមួយដ៏យូរ ហើយគំរបព្រៃឈើរបស់វាបង្កើតបានជាប្រព័ន្ធអេកូឡូហ្ស៊ីតែមួយគត់ ជាមួយនឹងមីក្រូអាកាសធាតុដ៏ពិសេសមួយ។ ភ្នំដែលមានថ្មភក់ផ្ដល់ទឹកទៅដល់ស្រទាប់ទឹកក្រោមដី ហើយផ្គត់ផ្គង់ទឹកនៅលើផ្ទៃទឹកតាមស្រុកភូមិ ដោយដើរតួនាទីមួយសំខាន់ក្នុងតំបន់ទាំងមូល។
ប្រជាជន ការប្រើប្រាស់ដី និងគំរបព្រៃឈើ
រូបភាព ៦. ខ្ពង់រាបភ្នំគូលែនសព្វថ្ងៃនេះមានប្រជាជនរស់នៅប្រហែល 4600 នាក់ ដែលមានសកម្មភាពកសិកម្មនិងទេសចរណ៍ផ្សេងៗគ្នា នាំឲ្យមានលទ្ធផលដោយផ្ទាល់ទៅលើប្រព័ន្ធអេកូឡូហ្ស៊ី និងការរក្សារមណីយដ្ឋានបុរាណដ្ឋាន។
ភូមិអ្នកស្រុកនៅខ្ពង់រាបបានដាំដំណាំក្នុងចម្ការព្រៃដុត ដែលក្នុងរយៈពេលចុងក្រោយនេះ មានបន្ថែមការដាំស្វាយចន្ទីផងដែរ។ ទាំងនោះជាហេតុផលចម្បងនៃការកាប់ព្រៃឈើភ្នំគូលែនតាំងពី ១៥ឆ្នាំមកហើយ ហើយជាការគំរាមមួយដ៏ធំដែលចោទឡើងចំពោះឧទ្យានជាតិ។ កសិកម្មបែបនេះត្រូវបានអនុវត្តយ៉ាងទូលំទូលាយ ហើយធ្វើឡើងនៅត្រង់សំណល់បុរាណដ្ឋាននៃអតីតទីក្រុង នៅសតវត្សរ៍ទី១៩ ព្រមទាំងសំណល់ផ្សេងៗទៀតនៅក្នុងពេលក្រោយពីសតវត្សរ៍ទី១៩។
រូបភាពទី៧. នៅភូមិព្រះអង្គធំ ប្រជាជនដែលទើបមកតាំងទីលំនៅនៅទីនោះថ្មីៗច្រើនតែរស់នៅដោយផ្ដល់សេវាកម្មដល់ភ្ញៀវទេសចរជាច្រើន (ភោជនីយដ្ឋាន តូបលក់ដូរ ការដឹកជញ្ជូន...) ហើយនិងគំរបព្រៃឈើនៅជុំវិញភូមិមិនសូវប៉ះពាល់ដោយការដំណាំព្រៃដុតឡើយ។
គំរបព្រៃឈើនៃផ្នែកដែលមានមនុស្សនៅលើភ្នំ (នៅភាគពាយ័ព្យ) មានការការពារបានប្រសើរជាងគេ។ ផ្ទុយទៅវិញ តំបន់នោះទទួលរងនូវការកាប់ព្រៃឈើខុសច្បាប់ជាច្រើន។
ចាំបាច់ត្រូវមានគោលវិធីទូទៅមួយ ៖ បុរាណដ្ឋាននៅក្នុងបរិស្ថានធម្មជាតិតែមួយព័ទ្ធជុំវិញទៅដោយប្រជាជនក្រីក្រ។
រូបភាព ៨. នៅក្នុងពេលរៀបចំធ្វើគម្រោង យើងសង្កេតឃើញថាជាការចាំបាច់ត្រូវផ្សារភ្ជាប់ប្រជាជនមូលដ្ឋានទៅនឹងបេតិកភណ្ឌ ដោយជំរុញឲ្យអាជ្ញាធរមូលដ្ឋានចូលរួមដោយផ្ទាល់ ហើយត្រូវចុះឈ្មោះ ហើយត្រូវបញ្ចូលបេតិកភណ្ឌនេះនៅក្នុងទីជុំវិញក្បែរៗនោះ ដោយមានការបង្ខំឲ្យអនុវត្ត។
នៅថ្នាក់ស្ថាប័ន ហើយដោយគោលដៅយូរអង្វែង គម្រោងនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយកិច្ចសហការយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយនឹងអាជ្ញាធរជាតិអប្សរាក្នុងផ្នែកស្រាវជ្រាវបុរាណវិទ្យា និងការអភិរក្សរមណីយដ្ឋានភ្នំគូលែន។ ទាំងនោះអាចឲ្យមានការពង្រីកតំបន់សកម្មភាពនៅក្នុងតំបន់នេះ ដែលរហូតដល់សព្វថ្ងៃត្រូវបានបោះបង់ចោលដោយក្រុមការងារអន្ដរជាតិនិងអាជ្ញាធរជាតិ ព្រោះផ្ដោតសកម្មភាពតែទៅលើរមណីយដ្ឋានអង្គរ។
ក៏ប៉ុន្តែគេក៏ត្រូវកត់សម្គាល់ផងដែរពីកំណាយដែលធ្វើឡើងនៅពីឆ្នាំ 2006-2007 នៅថ្នល់ម្រេច ដែលជាទីតាំងផលិតគ្រឿងកុលាលភាជន៍ ដែលចាប់ផ្ដើមធ្វើឡើង ដោយសាកលវិទ្យាល័យនៃប្រទេសសឹង្ហបុរី និងសាកលវិទ្យាល័យ Sofia (នៃប្រទេសជប៉ុន) ជាមួយនឹងអាជ្ញាធរជាតិអប្សរា។ ក៏ប៉ុន្តែការសិក្សាទាំងនោះផ្ដោតតែទៅលើរមណីយដ្ឋានតែមួយប៉ុណ្ណោះ ខណៈដែលគោលវិធីរបស់យើងមានលក្ខណៈទូលំទូលាយជាងនោះ គឺទៅលើបណ្ដុំនៃភ្នំទាំងមូលតែម្ដង។ គំនិតរបស់យើងគឺបង្កើតបានជាក្បាលស្ពានមួយនៃអាជ្ញាធរអប្សរានៅភ្នំគូលែន ជាមួយនឹងគោលដៅអភិវឌ្ឍសមត្ថភាពអ្នកគ្រប់គ្រងមូលដ្ឋាន បុរាណវិទូដែលទទួលបន្ទុកកិច្ចការទាំងនោះ និងកម្មករព្រមទាំងអ្នកយាមរមណីយដ្ឋាន។ យើងក៏បានចូលរួមជាមួយនឹងក្រសួងបរិស្ថានដែលទទួលបន្ទុកឧទ្យានជាតិផងដែរ។
រូបភាព ៩. ម៉្យាងវិញទៀត ប្រជាជននៅក្នុងភូមិដាច់ស្រាយាលពីភ្នំ យល់ដឹងច្បាស់ពីបុរាណដ្ឋាន ដែលចាំបាច់ត្រូវតែរាប់បញ្ចូលផងដែរ។ ប្រជាជនទាំងនោះ បើតាមភាពសមស្រប គឺជាអ្នកទទួលយកភារៈក្នុងការអភិរក្ស។ មនុស្សមួយចំនួន ជួនកាលជាអតីតនិយោជិកនៃអភិរក្សអង្គរ និងភ្នំគូលែននៅទសវត្សរ៍ 1960-70 និងជាមគ្គទេសក៍ « អ្នករកឈើ » ក៏បានបង្ហាញឲ្យឃើញថាខ្លួនពួកគាត់យល់ដឹងច្បាស់ ស្គាល់ច្បាស់ពីបុរាណដ្ឋាននៅក្នុងទីជុំវិញក្បែរៗនោះ និងរឿងរ៉ាវថ្មីៗ។ ដូច្នេះ ចំណុចលម្អិតពីការលួចវត្ថុសិល្បៈពីក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1980 និង 1990 ក៏ដូចជាការដាក់មីននៅក្នុងបុរាណដ្ឋានភ្នំគូលែន ក៏អ្នកទាំងនោះបានដឹងដែរ។ ទាំងអស់នេះអាចឲ្យយើងយល់ ច្បាស់ពីរមណីយដ្ឋានកាន់តែស៊ីជម្រៅ ហើយនិងមានគោលវិធីមួយដែលមានភាពជាក់លាក់ជាងមុន។
បើនិយាយអំពីការស្រាវជ្រាវផ្នែកបុរាណវិទ្យានិងអភិរក្ស ភារកិច្ចមួយក្នុងចំណោមភារកិច្ចដំបូងៗដែលត្រូវធ្វើ គឺការធ្វើបច្ចប្បន្នភាពផែនទីបុរាណវិទ្យានៅភ្នំគូលែន។ គេមិនអាចធ្វើការអភិរក្សរមណីយដ្ឋានណាមួយ ដោយមិនស្គាល់អំពីការស្រាវជ្រាវដែលបានធ្វើពីពេលមុននោះឡើយ ដូចជាវិសាលភាពរបស់វា ព្រំដែនភូមិសាស្រ្ដរបស់វាជាដើម។ ទាំងនេះគឺពិតជាមានតម្លៃសម្រាប់ភ្នំទាំងមូល ក៏ដូចជារមណីយដ្ឋានណាមួយជាក់លាក់ ឧទាហរណ៍ ស្ទឹងលិង្គមួយពាន់ ជាដើម។
រូបភាព ១០. ដំណាក់កាលដំបូង ត្រូវតែស្គាល់ពីការងារស្រាវជ្រាវដែលបានធ្វើពីពេលមុនៗ ទាក់ទងទៅនឹងការស្រាវជ្រាវលើភ្នំគូលែន។ បញ្ជីសារពើភណ្ឌ អត្ថបទ ផែនទី និងទិន្នន័យដទៃទៀតដែលបានធ្វើឡើងតាំងពីចុងសតវត្សរ៍ទី XIX រហូតដល់ការងារអភិរក្សចុងក្រោយនៅក្នុងទសវត្សរ៍ 1960 និង 1970 ត្រូវបានបង្ហាញ កត់ត្រា និងវិភាគ។
រូបភាព ១១. តួនាទីនៃភ្នំគូលែននៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ដខ្មែរត្រូវបានកត់ត្រាទុកនៅដើមសតវត្សរ៍ទី XX អាស្រ័យដោយមានសិលាចារឹកជាច្រើន ដែលកំណត់ថា ភ្នំនេះមានឈ្មោះថា មហិន្ទ្របព៌ត ដែលនៅទីនោះ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី II បានគង់នៅ និងបានគ្រងរាជ នៅក្នុងអាណាចក្រខ្មែរ នាដើមសតវត្សរ៍ទី IX ។ ការកំណត់អត្តសញ្ញាណជាស្ថាពរថាភ្នំនេះធ្លាប់ជារាជធានី ត្រូវបានធ្វើឡើងចាប់ពីឆ្នាំ 1930 អាស្រ័យដោយមានបេសកកម្មបុរាណវិទ្យានៅឆ្នាំ 1936 ដែលកំណត់អត្តសញ្ញាណប្រាសាទ ដែលមានស្ថាបត្យកម្មប្រហាក់ប្រហែលគ្នា។
រូបភាពទី ១២. នេះគឺជាឧទាហរណ៍ខ្លះៗនៃប្រាសាទទាំងនេះ ដែលភាគច្រើនមានកាលបរិច្ឆេទនៅដើមសតវត្សរ៍ទី ៩។ គឺច្រើនតែជាប្រាង្គប្រាសាទធម្មតាៗធ្វើអំពីដីឥដ្ឋ បំពេញបន្ថែមដោយការរចនាលំអធ្វើពីថ្មភក់ សាងសង់ឡើងនៅលើខឿនមួយ និងមានអគាររណបខ្លះៗ។ វាបង្ហាញអំពីសភាពសាងសង់ចប់រួចរាល់ និងការថែរក្សាប្លែកៗ ។
រូបភាព ១៣. លក្ខណៈពិសេសមួយផ្សេងទៀតនៃភ្នំគូលែន គឺមានមណីយដ្ឋានពាក់ព័ន្ធទៅនឹងការកាន់កាប់ទីកន្លែងមួយបែបផ្សេងទៀត នៅក្នុងរយៈពេលក្រោយមកទៀត ៖ គឺលំនៅនៅក្រោមផ្ទាំងថ្ម ឬក៏រមណីយដ្ឋានថ្មភ្នំ ដែលជាជម្រករបស់តាបសមួយចំនួនបានក្លាយទៅជាមណ្ឌលសមាធិ រវាងសតវត្សរ៍ទី X និងទី XVI។
ក៏ប៉ុន្តែការយកចិត្តទុកដាក់របស់អ្នកស្រាវជ្រាវនៅសតវត្សរ៍ទី XX ច្រើនតែផ្តោតទៅលើអង្គរ ភ្នំគូលែន ដែលមានផ្លូវចូលលំបាក ហើយដែលបានប្រើប្រាស់ធ្វើជាកន្លែងរស់នៅលាក់ខ្លួនរបស់ពួកខ្មែរក្រហម នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1970 និងរហូតដល់ចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1990។ ដូច្នេះ វាគឺជារមណីយដ្ឋានមួយដែលមិនត្រូវបានគេយកចិត្តទុកដាក់ ដែលត្រូវបានយើងរកឃើញនៅក្នុងពេលបេសកកម្មរុករក ពីដំបូងៗ តាំងពីឆ្នាំ 2000 មក។
រូបភាព ១៤. ការងារដ៏សំខាន់នៃការរុករកផ្នែកបុរាណវិទ្យាដែលចាប់ផ្ដើមធ្វើតាំងពីឆ្នាំ 2003 ត្រូវបានធ្វើឡើងស្របគ្នា អាចឲ្យគេបំពេញបន្ថែមជាបណ្ដើរៗលើផែនទីបុរាណវិទ្យានៃភ្នំគូលែន។ ការផ្ទៀងផ្ទាត់ទិន្នន័យជាលក្ខណៈប្រព័ន្ធ បានបង្ហាញឲ្យឃើញថាមានភាពខ្វះខាត។ ទិន្នន័យថ្មីៗជាច្រើនស្ដីអំពីរមណីយដ្ឋាន ជាពិសេសរមណីយដ្ឋានពាក់ព័ន្ធទៅនឹងថ្មភ្នំ និងព័ត៌មានបន្ថែមកត់ត្រាសម្រាប់រមណីយដ្ឋានដែលធ្វើបញ្ជីសារពើភណ្ឌរួច មានកាន់តែច្រើនឡើងៗ នៅក្នុងពេលរុករកនោះ។ ក្រុមជាក់លាក់នៃរមណីយដ្ឋាន (ប្រាសាទបុរាណ រមណីយដ្ឋានភ្នំ រមណីយដ្ឋានទឹក ឬរមណីយដ្ឋានដទៃទៀត) ត្រូវបានញែកចែកដាច់ពីគ្នាជាបណ្ដើរៗ ហើយចំណាត់ថ្នាក់តាមប្រភេទក៏ត្រូវបានកំណត់ឡើងជាបន្តបន្ទាប់ ដែលអាចឲ្យយើងយល់បានច្បាស់អំពីការកាន់កាប់ទីភ្នំនេះតាមបែបផ្សេងៗគ្នា។
រូបភាពទី១៥. ផ្ទុយពីនៅអង្គរ រូបភាពពីលើអាកាស និងរូបភាពផ្កាយរណប មិនអាចជាប្រភពកំណត់អត្តសញ្ញាណនៃរចនាសម្ព័ន្ធបុរាណវិទ្យាបានឡើយ ដោយសារតែមានគំរបធម្មជាតិក្រាស់ពេក។ ក៏ប៉ុន្តែរូបថតទាំងនោះបានប្រើប្រាស់ជាឧបករណ៍ផ្ទៀងផ្ទាត់មើលជាលក្ខណៈប្រព័ន្ធនូវរាល់សំណល់អគារដែលគេបានរកឃើញឡើងវិញ នៅក្នុងពេលបេសកកម្មរុករក។ បរិបទឋានលេខា និងខាងព្រៃឈើ នៅភ្នំគូលែន បានបង្ហាញពីការលំបាកដោយឡែកមួយ ដោយសារតែមានបញ្ហាក្នុងការធ្វើដំណើរ ក្នុងការមើលឃើញច្បាស់ និងការកំណត់រចនាសម្ព័ន្ធបុរាណវិទ្យា។ លើសពីនោះទៀតនៅមានគ្រោះថ្នាក់ ដោយសារតែតំបន់មីនទៀតផង។
ដំណើរការទ្វេក្នុងការធ្វើបញ្ជីសារពើភណ្ឌ និងចំណាត់ថ្នាក់នេះ អាចឲ្យយើងជ្រើសរើស នៅក្នុងដំណាក់កាលទី២ នូវរមណីយដ្ឋានដែលតំណាងឲ្យប្រភេទរមណីយដ្ឋានណាមួយនោះជាងគេ ។ ដូច្នេះ យើងក៏បានចាប់ផ្ដើមធ្វើកំណាយនៅក្នុងកន្លែងខ្លះក្នុងចំណោមកន្លែងទាំងនោះ ដើម្បីកំណត់លក្ខណៈសម្គាល់ ដើម្បីស្គាល់ធាតុផ្សំនៃរមណីយដ្ឋានទាំងនោះ (ព្រំដែន គ្រឹះ អគាររណប សម្ភារៈបុរាណវិទ្យាដែលពាក់ព័ន្ធ) និងកាលបរិច្ឆេទសំខាន់ៗ (សំណង់ ការកាន់កាប់ទីកន្លែង និងការបោះបង់ចោលទីកន្លែង)។
រូបភាព ១៦. រមណីយដ្ឋានមួយក្នុងចំណោមរមណីយដ្ឋានទាំងនោះ បើតាមរយៈគំរូស្ថាបត្យកម្ម មានអ្វីសម្គាល់ថាជាប់ពាក់ព័ន្ធទៅនឹងរាជធានីអង្គរ ៖ គឺប្រាសាទភ្នំរោងចិន។ រូបរាងរបស់ប្រាសាទនេះ ដែលយកតាមរូបរាងនៃភ្នំព្រះសុមេរុ តំណាងឲ្យមជ្ឈមណ្ឌលនៃចក្រក្រវាឡ នៅក្នុងទេវកថានៅព្រហ្មមញ្ញសាសនា។ រូបភាព ១៧. ប្រាសាទនេះមានរាងពីរ៉ាមីតដែលមានប្រាំថ្នាក់។ ប្រាសាទនេះបានសាងសង់ឡើងនៅលើទីខ្ពស់បំផុតនៃភ្នំនេះ។ គឺជាគំរូដើមនៃរូបមន្ដស្ថាបត្យកម្មដែលក្រោយមកមានការវិវត្តន៍ នាសម័យអង្គរ ជាមួយនឹងឧទាហរណ៍សំខាន់ និងដ៏ល្អប្រពៃនៃប្រាសាទ ប្រែរូប ប្រាសាទអង្គរវត្ត ឬក៏ប្រាសាទបាយ័ន។
រូបភាពទី១៨. រចនាសម្ព័ន្ធមួយក្នុងចំណោមរចនាសម្ព័ន្ធដ៏សំខាន់ៗ ដែលកំណត់លក្ខណៈរាជធានីខ្មែរផងដែរ គឺជារចនាសម្ព័ន្ធនិងព្រះរាជវាំង។ ទើបតែនៅពេលថ្មីៗនេះទេ ដែលយើងបានកំណត់អត្តសញ្ញាណបន្ទាយនៃព្រះរាជវាំង និងមជ្ឈមណ្ឌលនៃអំណាចរាប់ពាន់ឆ្នាំ នៃក្រុងមហិន្ទ្របព៌ត អាស្រ័យដោយទ្រង់ទ្រាយចតុកោណកែងនៃប្រាសាទភ្នំ ទំហំរបស់ប្រាសាទ ទិសនៃប្រាសាទ និងសំណល់ស្ថាបត្យកម្ម។ រូបភាព ១៩. យុទ្ធនាការកំណាយ៣ លើកបានអនុញ្ញាតឲ្យយើងកំណត់កាលបរិច្ឆេទតាមរយៈ រ៉ាដ្យូកាបោន ហើយក៏ បានផ្ដល់បំណែកក្បឿង និងកុលាលភាជន៍ជាច្រើន ដែលធ្វើអំពីដីដុត។ ទិន្នន័យទាំងនេះអាចឲ្យគេកំណត់កាលបរិច្ឆេទនៃដំណាក់កាលផ្សេងៗ ក្នុងការសាងសង់ ការកាន់កាប់ទីកន្លែង និងការបោះបង់ទីកន្លែង ដែលត្រូវគ្នាប្រហាក់ប្រហែលទៅនឹងរជ្ជកាលរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី II (770–835 នៃគ្រិស្គសករាជ)។
ដូច្នេះ យើងអាចកំណត់បាននូវទំនាក់ទំនងនៃទីកន្លែងរវាងមជ្ឈមណ្ឌលអំណាចរាប់សតវត្សរ៍ និងមជ្ឈមណ្ឌលសាសនានៃមហិន្ទ្របព៌ត គឺប្រាសាទរោងចិន។ ក៏ប៉ុន្តែផែនទីបុរាណវិទ្យានៃភ្នំនេះ ដែលត្រូវបានរកឃើញនៅឆ្នាំ២០១១ ធ្វើបច្ចុប្បន្នភាព នៅឆ្នាំ២០១១ បង្ហាញថាមានរមណីយដ្ឋានជាច្រើនទៀតដែលមានការរៀបចំ ឬគ្មានភាពពាក់ព័ន្ធពិតប្រាកដឡើយ។
រូបភាព ២០. ថ្មីៗនេះបច្ចេកវិទ្យា LiDAR ត្រូវបានប្រើប្រាស់នៅក្នុងតំបន់អង្គរក៏ដូចជាសម្រាប់រាជធានី និងប្រាសាទធំៗដទៃទៀតដែរ នៅក្នុងអំឡុងពេលយុទ្ធនាការឆ្នាំ២០១២ និង ២០១៥ នៅក្នុងក្របខ័ណ្ឌនៃគម្រោងសហប្រតិបត្តិការបុរាណវិទ្យាចំនួន២ ជាបន្ដបន្ទាប់គ្នានិងបន្ថែមឲ្យគ្នាផង។ បច្ចេកវិទ្យានេះអាចឲ្យគេទទួលបាននូវការកំណត់យកសណ្ឋានដីច្បាស់លាស់បំផុត ហើយជាមួយនឹងគំរបរុក្ខជាតិក្រាស់ៗទៀតផង។ យើងបានចូលរួមក្នុងគម្រោងនេះ ដោយបានផ្ដល់ហិរញ្ញប្បទានដល់ដំណាក់កាលទី១ នៅភ្នំគូលែន ហើយដោយផ្ទៀងផ្ទាត់មើលនៅនឹងកន្លែងនូវរចនាសម្ព័ន្ធបុរាណវិទ្យាឲ្យបានរកឃើញ។
រូបភាព ២១. បណ្ដាញទីក្រុងដ៏ធំមួយបានបង្ហាញឲ្យឃើញ ហើយយើងក៏បានចាប់ផ្ដើមធ្វើចំណាត់ថ្នាក់តាមប្រភេទ ៖ ទំនប់ ដី អាងទឹក ខឿន ទួល...
រូបភាព ២២. តាំងពីឆ្នាំ២០១៣មក យើងបានធ្វើការវិភាគទៅលើបញ្ហាផ្សេងៗទាំងផ្នែកបុរាណវិទ្យានៃរចនាសម្ព័ន្ធ ដែលមានលក្ខណៈតំណាងបំផុតនៅក្នុងគោលដៅកំណត់ប្រភេទនិងកាលបរិច្ឆេទសាងសង់នៃប្រាសាទទាំងនោះ ហើយក៏បានយល់អំពីដំណាក់កាលក្រោយពីការប្រើប្រាស់ប្រាសាទទាំងនោះ។
ការផ្ដល់នូវបច្ចេកវិទ្យា LiDAR នៅភ្នំគូលែនគឺជាការរកឃើញទំនាក់ទំនងនៃរាជធានីបុរាណ ហើយមិនត្រឹមតែជាការរកឃើញតែត្រឹមទីក្រុងបុរាណ ដូចដែលគេលើកឡើងជារឿយៗកាលពីមុននោះឡើយ។
រូបភាព ២៣. ចំណុចចាប់ផ្ដើមមុននឹងធ្វើកំណាយ គឺការដោះមីនជាប្រព័ន្ធចេញពីរាល់រមណីយដ្ឋានដែលបានកំណត់ ដើម្បីអាចធ្វើការវិភាគផ្នែកបុរាណវិទ្យា។ ដោយពង្រីកវិសាលភាព និង ដើម្បីអាចឲ្យក្រុមការងារអាជ្ញាធរអប្សរាអាចធានាការថែរក្សាការអភិរក្ស ប្រាសាទទាំងនោះ យើងក៏បានផ្ដល់ហិរញ្ញប្បទាន ត្រួតពិនិត្យ និងសម្របសម្រួលដល់ការដោះមីនពីក្នុងមរណីយដ្ឋានបុរាណវិទ្យាសំខាន់ៗនៅលើភ្នំគូលែន។ មានរមណីយដ្ឋានចំនួនជាង៤០ ហើយនិងមានដីរាប់ជាច្រើនហិចតា ដែលមានសមត្ថភាពចន្លោះឆ្នាំ២០១៨ និង ២០១៦។ ព័ត៌មានដែលទទួលបានអំពីប្រជាជនតាមមូលដ្ឋាន បង្ហាញថាពិតជាមានសារៈសំខាន់និងចាំបាច់និងភាពបត់បែនចាំបាច់ពីសំណាក់ក្រុមការងារដោះមីន ដើម្បីធ្វើយ៉ាងណាអាចកំណត់ព្រំប្រទល់សុវត្ថិភាព។
រូបភាព ២៤. ការវិភាគទៅលើបុរាណវិទ្យា និងជាពិសេសការវិភាគទៅលើប្រាសាទបុរាណ តែងតែផ្ដល់នូវក្បាច់រចនា (ហោជាង និងសសរពេជ្រ) ឬក៏ឧបករណ៍ធ្វើពិធីសាសនា (ជើងទំរ ចម្លាក់) ដែលស្ថានភាពនៃការអភិរក្សតម្រូវឲ្យមានការធ្វើអន្ដរាគមន៍សម្រាប់អភិរក្សនិងការលើកស្ទួយតម្លៃ។ យើងបានបង្កើតឲ្យមាននូវកិច្ចសហប្រតិបត្តិការជាដៃគូជាមួយនឹងការងារអភរិក្សរបស់ព្យែរនៃអាជ្ញាធរអប្សរា។ ការផ្ដល់ហិរញ្ញប្បទានសម្រាប់សម្ភារៈផ្សេងៗ ហើយនិងសោរហ៊ុយបន្ថែមជាទូទៅអាចឲ្យគេធ្វើការស្ដារនូវបំណែកវត្ថុសិល្បៈដ៏ច្រើនបំផុត។ ការពិនិត្យតាមដានត្រូវបានធ្វើឡើងរយៈពេលយូរជាមួយនឹងទស្សនកិច្ច និងការផ្ទៀងផ្ទាត់ប្រចាំឆ្នាំទៅលើការជួសជុលពីមុន។ ជាមួយនឹងបេសកកម្មជាបន្ដបន្ទាប់នៃក្រុមការងារនេះវាជាការសំខាន់ណាស់ក្នុងការប្រើប្រាស់ជួលកម្មករដដែលដូចមុន ដែលរៀនជំនាញជាបណ្ដើរៗ ដោយធ្វើយ៉ាងណាបញ្ជ្រៀបពួកគាត់ឲ្យយល់ពីបេតិកភណ្ឌនិងការជួសជុល។
រូបភាព ២៥. រយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំបានកន្លងទៅ យើងក៏បានបន្ដផ្ដល់ជាយោបល់ដល់ក្រុមការងារនៃអាជ្ញាធរអប្សរា ដែលទទួលបន្ទុកខាងផ្នែកប្រាសាទ និងរមណីយដ្ឋានភ្នំគូលែន ខាងផ្នែកថែទាំជាទៀងទាត់ អភិរក្ស និងការផ្សព្វផ្សាយដល់សាធារណជន។
ជាឧទាហរណ៍ យើងក៏បានបញ្ចប់ការចុះបញ្ជីសារពើភណ្ឌផ្នែកក្បាច់លំអ និងស្ថាបត្យកម្មនៃបុរាណដ្ឋាន ជាមួយនឹងវត្ថុសិល្បៈចំនួន 460 (រូបភាព ២៦) បានគូសផែនទីហានិភ័យសម្រាប់ប្រាសាទនានា ដែលមានហានិភ័យអាចនឹងដួលរលំ ហើយក៏បានបង្កើតជាប៉ាណូផ្ដល់ព័ត៌មានសម្រាប់ក្បាលស្ពាន និងស្ទឹងលិង្គមួយពាន់ (រូបភាព ២៧)។ បាតស្ទឹងដែលមានរូបឆ្លាក់ទាំងនោះត្រូវបានកំណត់នៅលើផែនទីមិនបានល្អ ឬមិនបានគូតែម្ដង។ ការងារនេះអាចឲ្យគេស្គាល់អំពីវិសាលភាពពិតប្រាកដ ប៉ុន្តែក៏អាចយល់ច្បាស់ពីការប្រៀបធៀបរវាងបណ្ដុំរមណីយដ្ឋានដ៏អស្ចារ្យទាំងមូល សម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជាកាលពីពេលបុរាណ។ ប៉ាណូទាំងនោះបានដាក់បង្ហាញជូនសាធារណជនចម្លាក់នៅបាតស្ទឹងដែលពិបាកនឹងមើលឃើញ ។
រូបភាព ២៨. នៅក្នុងក្របខ័ណ្ឌជាក់លាក់មួយនៃឧទ្យានជាតិភ្នំគូលែន គេត្រូវតែបង្កើតឲ្យមានគោលវិធីទូទៅមួយចំពោះរមណីយដ្ឋាននៅក្នុងបរិស្ថានធម្មជាតិ ។
បុរាណដ្ឋាននានាមិនត្រូវកម្រិតតែត្រឹមប្រាសាទបុរាណដែលសាងសង់ ដោយគ្រឿងសំណង់ធុនបានយូរអង្វែងតែប៉ុណ្ណោះទេ។ រចនាសម្ព័ន្ធពីបុរាណផ្សេងៗទៀតក៏ត្រូវបានគាស់កាយផងដែរ (បាតអាងទឹក ត្រពាំង ព្រែក កន្លែងវាយថ្ម) ឬក៏កន្លែងដែលស្ថិតនៅទីខ្ពស់ (ទួល ទំនប់ ខឿន) ហើយរចនាសម្ព័ន្ធទាំងនោះក៏វាស្ថិតនៅក្រោមអំណាចនៃភាពរិចរិល ឬក៏ការលើកដីលុប។ បាតុភូតទាំងនេះបានកើតកាន់តែខ្លាំងឡើងៗរួមជាមួយនឹងការកាប់ព្រៃឈើនៅលើភ្នំ។
រូបភាព ២៩. ភ្នំគូលែនមានប្រជាជនរស់នៅភាគច្រើន ដែលប្រកបរបរកសិកម្មតាមរយៈការដាំដំណាំព្រៃដុត។ ការដាំដំណាំនេះត្រូវបានធ្វើឡើងជាបន្តបន្ទាប់តាំងពីរាប់សិបឆ្នាំមកហើយ ជាមួយនឹងការដាំដំណាំតែមួយមុខគត់ គឺដើមស្វាយចន្ទី ដែលកាត់បន្ថយយ៉ាងខ្លាំងនូវគំរបព្រៃឈើនៅក្នុងឧទ្យានជាតិនេះ។ ការដាំដំណាំត្រូវបានធ្វើឡើង នៅលើបុរាណដ្ឋាន ដែលមានកន្លែងខ្លះមានដំណាំចម្ការនៅទីកន្លែងជាប់នឹងប្រាសាទបុរាណតែម្ដង។
រូបភាព ៣០. ដោយមានកិច្ចព្រមព្រៀងជាមួយនឹងអាជ្ញាធរជាតិអប្សរាទទួលបន្ទុកទៅលើប្រាសាទបុរាណ និងជាមួយក្រសួងបរិស្ថានទទួលបន្ទុកឧទ្យានជាតិ យើងបានចាប់ផ្ដើមកំណត់តំបន់ការពារបុរាណវិទ្យា។ ជាជាងនឹងពិនិត្យតាមដានការកំហិត ដែលមិនត្រូវគ្នានឹងការពិតជាក់ស្ដែងនៅតាមមូលដ្ឋាន យើងបានសម្រេចពិនិត្យតាមដានព្រំដែនធម្មជាតិ (ជញ្ជាំងភ្នំ ផ្លូវទឹក) ឬក៏ផ្នែកនរវិទ្យា (ផ្លូវដើរ ចម្ការ) ដែលងាយនឹងយល់ហើយនិងបែងចែកច្បាស់សម្រាប់ប្រជាជនតាមមូលដ្ឋាន។ ចម្ការដែលធ្លាប់មានមុនការកំណត់តំបន់ ត្រូវបានដាក់បញ្ចូល ប៉ុន្តែជាមួយនឹងការទុកឲ្យវាដុះឡើងវិញ នៅពេលដែលដើមស្វាយចន្ទីលែងផ្ដល់ផល (២០ ដល់២៥ឆ្នាំ)។ គឺជាការអនុវត្តសម្រាប់រយៈពេលយូរ។
រូបភាព ៣១. បច្ចេកវិទ្យាលីដាបានផ្ដល់ទិន្នន័យបន្ថែមជាច្រើនពាក់ព័ន្ធទៅនឹងរចនាសម្ព័ន្ធបុរាណវិទ្យា ដែលពិបាកនឹងចាប់បាននៅក្នុងបរិបទនៃព្រៃឈើនៅក្នុងភ្នំគូលែន។ រមណីយដ្ឋានទាំងនោះ (ទំនប់ ទួល ដី ដីបុរាណ…) ក៏ត្រូវបានដាក់បញ្ចូលតាមដែលអាចធ្វើទៅបានក្នុងតំបន់ការពារបុរាណវិទ្យា។ គេមិនអាចដាក់បញ្ចូលទៅក្នុងបណ្ដុំនៃក្រុងបុរាណនៃភ្នំគូលែននៅក្នុងតំបន់តែមួយបានទេ ពីព្រោះឥទ្ធិពលរបស់វាមានលក្ខណៈទូលំទូលាយ ហើយពាក់ព័ន្ធទៅនឹងការដាំដុះដ៏ទូលំទូលាយនៅពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយជួនកាលទៅនឹងភូមិសម័យថ្មីផងដែរ។ ក៏ប៉ុន្តែនៅតាមព្រំនៃប្រាសាទសំខាន់ៗ យើងបានដាក់បញ្ចូលតំបន់ការពារទាំងនេះនូវរចនាសម្ព័ន្ធបុរាណវិទ្យាដ៏ជាអតិបរមា ដែលមិនសូវមានលក្ខណៈនិមិត្តរូប ប៉ុន្តែក៏មានលក្ខណៈសំខាន់ផងដែរ។ រហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ដីចំនួនប្រហែល 800 ហិចតាត្រូវបានការពារ ព្រមទាំងតំបន់ផ្សេងទៀតក៏ត្រូវបានគ្រោងទុកផងដែរ។
រូបភាពទី៣២. សមាសភាពដែលទាក់ទងទៅនឹងបរិស្ថាន និងការអភរិក្សនេះ គឺពិតជាជាប់ពាក់ព័ន្ធទៅនឹងសកម្មភាពមនុស្ស ហើយដូច្នេះគឺពាក់ព័ន្ធទៅនឹងវត្តមានរបស់ប្រជាជននៅលើខ្ពង់រាបភ្នំគូលែន។ ព្រោះថា ភ្នំនេះមានភូមិចំនួន១០ ដែលមានប្រជាជនប្រហែល 4600 នាក់ ដែលអ្នកខ្លះមកតាំងទីលំនៅថ្មីៗនិងមិនស្របច្បាប់។
រូបភាពទី៣៣. ក្រៅពីភូមិព្រះអង្គធំចេញ ដែលប្រជាជនសុទ្ធតែងាករកសេវាកម្មសម្រាប់ទេសចរណ៍ ប្រជាជននៅក្នុងភូមិ៩ទៀតប្រកបរបរដាំដំណាំស្រូវនិងគ្រាប់ស្វាយចន្ទីនៅលើដីដុត។ ប្រាក់ចំណូលដែលបានមកពីគ្រាប់ស្វាយចន្ទីមានចំនួនច្រើន ក៏ប៉ុន្ដែអាចធ្វើតែមួយដងគត់នៅក្នុងមួយឆ្នាំ។ ដើម្បីជំរុញឲ្យប្រជាជនបោះបង់ចោលនូវការអនុវត្តបែបនេះ យើងបានស្នើនៅក្នុងក្របខ័ណ្ឌនៃសកម្មភាពអភិវឌ្ឍរបស់យើងនូវរបៀបផ្ដល់ចំណូលឆ្លាស់កម្រិតគ្រួសារ ដោយផ្អែកទៅលើការដាំបន្លែ ឬបណ្ដុះផ្សិត ការចិញ្ចឹមត្រី ឬចិញ្ចឹមមាន់ទា។ ADF បានផ្ដល់នូវជំនាញផ្នែកបច្ចេកទេសនិងសម្ភារៈចំបាច់សម្រាប់បង្កើតនូវសកម្មភាពទាំងនោះ។
រូបភាពទី៣៤. ភ្នំគូលែនក៏មានភាពខុសគ្នាផងដែរតាមរយៈភាពផ្ទុយគ្នាដ៏ខ្លាំងរវាងលំហូនៃភ្ញៀវទេសចរនៅភូមិព្រះអង្គធំនិងរមណីយដ្ឋានបុរាណវិទ្យាដទៃទៀត។ ភូមិព្រះអង្គធំក៏ជាកន្លែងមួយក្នុងការបង្កើតឡើងវិញ ដែលមានគេទៅទស្សនាច្រើន ដែលនៅទីនោះមានលិង្គព្រះឥសូរ១០០០ ប៉ុន្តែជាពិសេសគឺមានទឹកជ្រោះនិងប្រាសាទដែលនៅក្បែរនោះ ហើយក៏មានដំណើរបូជនីយកិច្ចដ៏សំខាន់ទៅកាន់រូបព្រះពុទ្ធផ្ទំនៅក្នុងវត្ត។
រូបភាពទី៣៥. យើងបានធ្វើផែនទីលើតំបន់នោះ ហើយបានស្នើសុំដល់អាជ្ញាធរនូវគម្រោងរៀបចំតំបន់។ ក្បាលស្ពានដែលស្ថិតនៅម្ខាងទៀត នឹងទទួលបានអត្ថប្រយោជន៍អំពីហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធដែលបានរៀបចំឡើងរួច ហើយនិងការគ្រប់គ្រងដ៏ល្អ។
រូបភាពទី៣៦. ផ្ទុយទៅវិញ មរណីយដ្ឋានផ្សេងទៀតមិនសូវមាន ឬមានភ្ញៀវទេសចរតិច។ ទាំងនេះអាចពន្យល់បានតាមរយៈការទាក់ទាញខ្លាំងនៃរមណីយដ្ឋានដែលបានលើកឡើងនៅខាងលើ ការលំបាកក្នុងការចូលទៅកាន់រមណីយដ្ឋានដទៃទៀត និងកង្វះហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ។ ដើម្បីឲ្យមានភាពប្រហាក់ប្រហែលគ្នា និងដោយសហការជាមួយនឹងវិស័យឯកជនខាងផ្នែកទេសចរណ៍ យើងក៏បានបង្កភាពងាយស្រួលដល់ការរៀបចំឲ្យមានការស្នាក់នៅតាមផ្ទះប្រជាជន ដែលនៅក្បែរនឹងរមណីយដ្ឋានទាំងនេះដែលនាំមានការផ្ដល់ជាចំណូលជាច្រើនដល់គ្រួសារ ដែលមានដើមកំណើតមកពីភ្នំ គូលែន។
រូបភាពទី៣៧. ដោយធ្វើយ៉ាងណាឲ្យទទួលបាននូវផលវិជ្ជមាននៅក្នុងអនាគត យើងយល់ថាជាការសំខាន់ក្នុងការចូលរួម ដាំកូនឈើឡើងវិញនិងធ្វើការពន្យល់បញ្ជ្រៀបដល់ប្រជាជនដែលជាយុវជន។ មានកន្លែងបណ្ដុះជាច្រើនត្រូវបានសង់ឡើងនៅក្នុងសាលាបឋមសិក្សា។
រូបភាពទី៣៨. ដូច្នេះវាជាការចាំបាច់ក្នុងការមានគោលវិធីទូទៅមួយសម្រាប់រមណីយដ្ឋានដែលមានសារៈសំខាន់និងមានភាពសាំញ៉ាំបែបនេះ។ វិធីសាស្រ្ដនោះត្រូវតែយល់អំពីលក្ខណៈសម្បត្តិនៃបុរាណដ្ឋាន ប៉ុន្ដែក៏ត្រូវយល់ផងដែរអំពីបរិស្ថានធម្មជាតិក្បែរៗ និងសម្ពាធដែលប្រជាជនអាចដាក់ចំពោះយើង ឬចំពោះទេសចរ។ វាជាសំខាន់ផងដែរក្នុងការតាំងនៅជាអចិន្ត្រៃយ៍នៅក្នុងរមណីយដ្ឋានដើម្បីយល់អំពីរបៀបរស់នៅពីបញ្ហាកំហិតនិងការលំបាករបស់ប្រជាជនដែលរស់នៅក្បែររមណីយដ្ឋាន។ ទីបញ្ចប់កិច្ចសហការដ៏ជិតស្និទ្ធិមួយជាមួយនឹងអាជ្ញាធរជាតិ និងអាជ្ញាធរមូលដ្ឋានគឺពិតជាចាំបាច់ ដើម្បីផ្ដើមនូវការអភិរក្សមួយ និងការគ្រប់គ្រងនូវបេតិកភណ្ឌមួយដ៏ល្អ។
Image 1. Le Phnom Kulen est l’une des montagnes les plus sacrées du Cambodge pour plusieurs raisons. Le massif se distingue par ses références mythiques et ses caractéristiques historiques, archéologiques, géographiques ou encore hydrologiques. Toutefois, un double paradoxe se dégage d’emblée lorsque se penche sur la question : le manque de connaissance générale du massif malgré sa place dans l’histoire Khmère, et, malgré son importance, les nombreuses menaces qui pèsent sur le massif. Le programme de recherche, de conservation et de développement au Phnom Kulen entrepris par ADF, a donc comme objectif d’identifier ses caractéristiques et de tenter d’y répondre en apportant des solutions sur mesure.
Statuts administratifs
Image 2. Le Parc National du Phnom Kulen est situé au nord-ouest du Cambodge, au nord-est de la ville de Siem Reap et du site archéologique d’Angkor. Un décret royal de 1993 désigne le massif en tant que Parc National, plaçant 37,373 ha sous la juridiction du Ministère de l’Environnement. L’Autorité APSARA, en tant qu’institution gouvernementale en charge de la protection et de la gestion du site d’Angkor et de la province de Siem Reap, est en charge des sites archéologiques du Phnom Kulen. Le zoning de 1993 (ZEMP) qui définit les différentes aires protégées du parc d’Angkor inclut en zone 3 les rivières provenant du massif. Le parc National s’étend par ailleurs dans 4 districts de la province de Siem Reap. Le Phnom Kulen est aussi inscrit depuis 1992 par le gouvernement Royal du Cambodge sur sa liste indicative des sites au Patrimoine Mondial.
Topographie
Image 3. Le Phnom Kulen est le nom générique du massif, principale montagne dans la région de Siem Reap-Angkor. La chaine gréseuse date de l’époque géologique du Jurassique, soit approximativement 100 à 160 millions d’années avant notre ère. Elle s’élève entre 100 et 496 mètres, avec une moyenne entre 350 et 400 mètres. Le plateau du Phnom Kulen mesure 26 km par 15 km et est orienté nord-ouest/sud-est. Il est séparé de la chaine montagneuse qui se poursuit au nord-ouest par une passe naturelle et se poursuit dans cette direction sur une quinzaine de km supplémentaires. Cette partie occidentale ne comporte pas de nom générique mais est désignée par chacun de ses points les plus élevés, le plus connus étant Phnom Kbal Spean, du nom du site archéologique voisin.
Image 4. Le plateau du Kulen se détache clairement de la plaine environnante avec ses falaises périphériques. Il présente de nombreux points hauts et vallées offrant donc une topographie variée.
Cette topographie unique offre au Phnom Kulen un cadre unique en terme de paysages, de couvert forestier, d’hydrologie et bien sur d’archéologie. Les installations anciennes comme récentes sur le plateau du Kulen peuvent s’expliquer par la présence de nombreux cours d’eau permanents. A l’inverse, la partie occidentale de la chaine montagneuse, à l’exception de la rivière de Kbal Spean, ne comporte que très peu de rivières permanentes, ni donc de sites archéologiques ou de villages.
Réseau hydrologique
Image 5. La chaine du Kulen est à l’origine de tout le réseau hydrologique de la région d’Angkor. Le bassin versant de la région d’Angkor est alimenté par trois principaux cours d’eau : à l’ouest, le stung Puok, au centre la rivière de Siem Reap et à l’Est le stung Roluos. Le stung Siem Reap prends sa source sur le plateau du Phnom Kulen avec quatre principaux tributaires et de très nombreux ruisseaux. Elle se déverse en plaine et rejoint la rivière Kbal Spean avant de traverser le site d’Angkor, ou elle irrigue réservoirs et douves des temples, avant de poursuivre son cours vers le grand lac Tonle Sap.
Ces trois cours d’eau, dont certaines sections on été créées et canalisées durant la période angkorienne, sont considérés avec le Tonle Sap et le Phnom Kulen comme les éléments majeurs et les limites naturelles du bassin versant de la région de Siem Reap-Angkor.
Le Phnom Kulen attire les pluies durant une plus longue période et son couvert forestier constitue un écosystème unique avec un microclimat particulier. Le massif gréseux recharge les nappes phréatiques et fournit les eaux de surface des cours d’eau locaux, jouant donc un rôle majeur pour l’ensemble de la région.
Population, utilisation des sols et couvert forestier
Image 6. Le plateau du Kulen est aujourd’hui peuplé d’environ 4600 habitants, dont les différentes activités agricoles ou touristiques ont des impacts directs sur son écosystème et la préservation des sites archéologiques.
Les villageois du plateau pratique la culture sur brulis, cumulée depuis peu à la plantation d’anacardiers. C’est la raison principale de la déforestation du Phnom Kulen depuis 15 ans et la principale menace qui pèse sur le Parc National. Cette pratique agricole est largement rependu et se superpose aux vestiges archéologiques de la ville du IXeme siècle, ainsi que des vestiges plus tardifs.
Image 7. A Preah Ang Thom, la population récemment installée vit essentiellement en offrant des services aux nombreux touristes (restaurants, échoppes, transports…) et le couvert forestier au alentours du village est donc moins affecté par la culture sur brulis.
Le couvert végétal des parties non habitées du massif (au nord-ouest) est en général mieux préservé. En revanche, elles sont toujours sujettes à l’abattage illégal des grands arbres.
Nécessité d’une approche globale : des sites archéologiques dans un environnement naturel unique, entourés de populations démunies.
Image 8. Lors de l’élaboration du projet, il est apparu qu’il était indispensable de relier les populations locales à leur patrimoine, d’impliquer directement les autorités locales et d’inscrire ce patrimoine dans son environnement immédiat, avec les contraintes auquel il est soumis.
Au niveau institutionnel et dans un objectif de pérennité, le projet a été conçu en étroite collaboration avec l’APSARA, en matière de recherche archéologique et pour la conservation des sites du Phnom Kulen. Cela a permis l’extension de son domaine d’action dans cette zone jusqu'à présent délaissée par les équipes internationales et les autorités nationales, concentrant leurs actions sur le site d’Angkor.
Il faut toutefois mentionner les fouilles ponctuelles en 2006-2007 à Thnal Mrech, site de production de céramiques, entreprises par les universités de Singapour et de Sofia (Japon), avec l’APSARA. Néanmoins, ces études étaient centrées sur un seul site alors que notre approche était plus globale, sur l’ensemble du massif. L’idée était donc d’établir une tête de pont de l’APSARA au Phnom Kulen, avec comme objectif de développer les compétences des gestionnaires locaux, des archéologues en charge, des ouvriers et gardiens des sites. Nous nous sommes aussi associés au Ministère de l’Environnement en charge du Parc National.
Image 9. Par ailleurs, les populations de villages isolés du massif avaient une bonne connaissance des sites archéologique qu’il était nécessaire de prendre en compte. Elles étaient logiquement dépositaires de leur conservation. Quelques personnes, parfois anciens employés de la Conservation d’Angkor au Phnom Kulen dans les années 1960-70 et des guides « coureurs des bois », se sont avérés les meilleurs connaisseurs des sites, de leur environnement immédiat et de leur histoire récente. Ainsi, les détails des pillages des années 1980 et 1990 comme du minage de certains sites archéologiques du Phnom Kulen étaient parfois connus d’eux. Cela permettait une connaissance plus approfondie des sites et une approche plus sure.
En matière de recherche archéologique et de conservation, l’une des premières taches à entreprendre était la mise au jour de la carte archéologique du Phnom Kulen. On ne peut entreprendre la conservation d’un site, sans en connaître les recherches préalablement effectuées comme son étendue, ses limites géographiques. Ceci est valable pour l’ensemble du massif comme à l’échelle d’un site en particulier, comme par exemple pour la rivière sculptée des 1000 linga.
Image 10. La première étape consistait donc à connaître les travaux précédemment effectués en matière de recherche sur le phnom. Inventaires, articles, cartes et autres données produites depuis la fin du XIXeme siècle jusqu’aux derniers travaux de conservation des années 1960 et 1970 ont donc été dépouillés, enregistrés et analysés.
Image 11. La place du massif dans l’histoire Khmère est notée des le début du XXème siècle, grâce à plusieurs inscriptions identifiant cette montagne avec Mahendraparvata, ou Jayavarman II résida et régna sur l’empire Khmer pendant un temps, au début du IXème siècle. Son identification définitive en tant que capitale ne se fera qu’à partir des années 1930, grâce à une mission archéologique en 1936, qui identifie des temples à l’architecture relativement homogène.
Image 12. Voici quelques exemples de ces monuments qui datent donc du début du IXème siècle pour la plupart. Ce sont très souvent de simples tours en briques, complétées d’éléments décoratifs en grés, bâties sur une plateforme et comportant quelques bâtiments annexes. Ils présentent des états d’achèvement et de conservation variés.
Image 13. Une autre particularité du Phnom Kulen est d’avoir accueilli des sites liés à une occupation d’un autre type et plus tardive : les abris-sous-roche ou sites rupestres occupés par les ermites qui deviendront pour certains des centres de méditations, entre le Xème et le XVIème siècle.
Mais l’attention des chercheurs au XXème siècle a surtout et été portée sur Angkor et le Phnom Kulen, à l’accès difficile, a par ailleurs servit de refuge aux Khmers Rouge, tôt dans les années 1970 et jusqu'à la fin des années 1990. C’est donc un site négligé qui s’est offert à nous lors de nos premières prospections, dès l’année 2000.
Image 14. Un important travail de prospections archéologiques, initié depuis 2003, a été entrepris parallèlement, permettant de compléter progressivement la carte archéologique du Phnom Kulen. La vérification systématique des données, s’est rapidement montrée insuffisante. Les données accumulées sur les sites inédits, notamment rupestres, et les compléments d’information notés pour les sites déjà répertoriés se sont multipliés au cours des prospections. Au fur et à mesure, des groupes distincts de sites (temples, sites rupestres, sites hydrologiques ou autres sites) se discernaient et une classification par type se définissait progressivement, permettant de mieux saisir les différentes occupations du massif.
Image 15. A l’inverse d’Angkor, les photographies aériennes et images satellites n’ont pu constituer une source d’identification de structures archéologiques en raison du couvert végétal dense. En revanche, elles ont servi de support pour une vérification systématique de tous les vestiges repérés lors des prospections. Le contexte topographique et forestier du Phnom Kulen représentait par ailleurs une difficulté particulière, avec des contraintes de déplacements, de visibilité et d’identifications des structures archéologiques. A cela s’ajoutait le danger des zones minées.
Cette double démarche d’inventaire et de classification nous a permis, dans un second temps, d’être à même de sélectionner les sites les plus représentatifs de leur type. Nous avons donc entrepris de fouiller certains d’entre eux, pour les caractériser, en connaître les éléments constitutifs (limites, fondations, bâtiments annexes, matériel archéologique associé) et les grandes périodes (construction, occupation et abandon).
Image 16. L’un d’entre eux correspond, par son modèle architectural, à un marqueur d’une capitale angkorienne : le temple-montagne de Rong Chen. Sa morphologie, reprenant celle du mont Meru, symbolise le centre de l’univers de la mythologie Hindoue. Image 17. Pyramide a degrés de 5 niveaux, ce monument a été bâti sur le point le plus élevé de cette partie du massif et constitue le prototype de cette formule architecturale qui va évoluer pendant la période angkorienne avec les exemples majeurs et sophistiqués de Pre Rup, Angkor Vat ou encore du Bayon.
Image 18. L’une des principales structures caractérisant aussi la capitale khmère est celle du palais royal. C’est très récemment que nous avons pu identifier Banteay au palais royal et centre du pouvoir séculier de Mahendraparvata, grâce à sa forme rectangulaire, sa taille, son orientation et ses vestiges architecturaux. Image 19. 3 campagnes de fouilles ont aussi permis des datations radiocarbones et fournies de très nombreux fragments de tuiles et de céramiques en terre cuites. Ces données permettent de dater ses phases de construction, occupation et abandon, correspondant approximativement au règne de Jayavarman II (770–835 AD).
Nous avons pu alors repérer les corrélations spatiales entre ce centre du pouvoir séculier et le centre religieux de Mahendraparvata, le Prasat Rong Chen. Mais la carte archéologique du massif, mise à jour en 2011 montrait encore plusieurs sites sans réelle organisation ni cohésion.
Image 20. Récemment, la technologie LiDAR a été utilisée à Angkor comme pour d’autres capitales et temples importants, lors de 2 campagnes en 2012 et 2015, dans le cadre de deux projets de coopération archéologiques consécutifs et complémentaires. Cette technologie permet d’acquérir un relevé très précis du relief au sol, et ce, même avec un couvert végétal dense. Nous avons participer à ces projets en finançant la première phase au Phnom Kulen et en vérifiant in situ les structures archéologiques découvertes.
Image 21. Un très important réseau urbain a été ainsi mis au jour et nous avons entrepris leur classification par type : digues, parcelles, bassins, plateformes, tertres…
Image 22. Nous réalisons depuis 2013 des diagnostics archéologiques des structures les plus représentatives, dans le but de déterminer leur mode et leur date de construction, et de comprendre les phases postérieures à leur utilisation.
L’apport principal de la technologie LiDAR au Phnom Kulen est la découverte de cette trame urbaine de la ville ancienne et non pas la découverte d’une ville ancienne, comme cela souvent été dit.
Image 23. Un préalable nécessaire aux fouilles a été le déminage systématique de tous les sites sélectionnés pour les diagnostics archéologiques. Par extension et afin de permettre aux équipes de l’APSARA d’assurer leur maintenance et leur conservation, nous avons également financer, superviser et coordonner le déminage des sites archéologiques principaux sur le massif. Cela représente une quarantaine de site et autant d’hectares sécurisés entre 2018 et 2016. Les informations des populations locales se sont avérées importantes et une nécessaire souplesse de la part des équipes de déminage était indispensable, de façon à déterminer les limites à sécuriser.
Image 24. Les diagnostics archéologiques, et notamment ceux des monuments, ont souvent livré des éléments décoratifs (linteaux, colonnettes) ou rituels (piédestal, sculptures) dont l’état de conservation nécessitait une intervention pour leur préservation et leur mise en valeur. Nous avons donc mis en place un partenariat avec l’équipe de Conservation de la Pierre de l’APSARA. Le financement des matériaux et des frais annexes a permis la restauration de très nombreux éléments fragmentés. Le suivi est établi sur le long terme, avec visites et vérifications annuelles des anciennes restaurations. Avec les missions successives de cette équipe, il était aussi important d’employer régulièrement les mêmes ouvriers locaux, se spécialisant ainsi progressivement, tout en étant sensibilisé au patrimoine et à sa restauration.
Image 25. Au fil des années, nous continuons de conseiller l’équipe de l’APSARA en charge des monuments et sites du Phnom Kulen, en matière d’entretien régulier, de conservation, et de diffusion au public.
Nous avons par exemple achevé l’inventaire des éléments décoratifs et architecturaux des sites avec 460 entrées, (Image 26) entrepris une carte des risques pour les monuments présentant des risques d’effondrement, et conçu des panneaux d’information pour Kbal Spean et les 1000 linga (Image 27). Ces lits de rivières sculptés étaient mal ou non cartographiés. Ce travail a permit de connaître leur étendue exacte mais aussi une comparaison entre ces ensembles exceptionnels pour le Cambodge ancien. Ces panneaux présenteront au public les sculptures difficilement visibles dans le lit des rivières.
Image 28. Dans le contexte particulier du Parc National du Phnom Kulen, une approche globale des sites dans leur environnement naturel s’imposait.
Les sites archéologiques ne se réduisent pas seulement aux monuments construits en matériaux durables. De nombreuses structures anciennes ont été creusées (bassins, trapeang, canaux, carrières) ou surélevées (tertres, digues, barrages, plateformes) et elles sont sujettes à l’érosion ou au remblaiement. Ces phénomènes sont accentués avec la déforestation du massif.
Image 29. Le Phnom Kulen est en effet habité en grande partie par des populations dont la pratique agricole est la culture sur brulis. Celle-ci a été cumulée depuis une quinzaine d’années avec la monoculture systématique de l’anacardier (noix de cajou), réduisant de manière très significative le couvert forestier du Parc National. Les cultures se sont superposées aux sites archéologiques, avec par endroits des champs cultivés dans le périmètre immédiat de temples.
Image 30. En accord ave l’Autorité Nationale APSARA, en charge des monuments, et le Ministère de l’Environnement, en charge du Parc National, nous avons donc entrepris de délimiter des zones de protections archéologiques. Plutôt que de suivre des limites arbitraires ne correspondant à aucune réalité sur le terrain, nous avons pris le parti de suivre des limites naturelles (falaises, cours d’eau) ou anthropiques (chemins, champs), plus facilement compréhensibles et discernables pour les populations locales. Les champs préexistants à ces zones ont été intégrés, mais avec la perspective de les laisser à la repousse, une fois les anacardiers ne produisant plus (20-25 ans). Il s’agit de s’inscrire dans le long terme.
Image 31. La technologie LiDAR, a fourni de nombreuses données complémentaires quant a ses structures archéologiques difficilement perceptibles dans le contexte forestier du Phnom Kulen. Ces sites (digues, tertres, parcelles anciennes…) ont donc été intégrées, dans la mesure du possible, aux zones archéologiques protégées. Il n’était pas possible d’intégrer l’ensemble de la ville ancienne du Kulen dans une seule zone, car son emprise très vaste correspond aujourd’hui largement à l’ensemble de ces cultures et parfois aux villages modernes. En revanche, aux abords des monuments principaux nous avons pu intégrer à ces zones protégées un maximum de ces structures archéologiques moins emblématiques mais tout aussi importantes. A ce jour, presque 800 hectares sont ainsi protégés et d’autres zones sont prévues.
Image 32. Ce composant liant environnement et conservation est évidemment liés aux activités humaines et donc à la présence de population sur le plateau du Phnom Kulen. Il comporte en effet 10 villages, environ 4600 habitants, dont certains sont des installations récentes et illégales.
Image 33. A l’exception de Preah Ang Thom, dont la population est exclusivement tournée vers les services aux touristes, la population des neuf autres villages pratique la culture sur brulis du riz et de la noix de cajou. Les revenus de la noix de cajou sont conséquent mais seulement disponible une fois dans l’année. Pour inciter les populations à abandonner ce mode de pratique, nous proposons dans le cadre de nos activités de développement des modes de revenus alternatifs, à l’échelle familiale, basés sur la culture de légumes ou champignons, l’élevage de poissons ou de volailles. ADF apporte l’expertise technique et les matériaux nécessaires à la mise en place de ces activités.
Image 34. Le Phnom Kulen se distingue aussi par le grand contraste qui existe entre l’afflux de visiteurs à Preah Ang Thom et les autres sites archéologiques. Preah Ang Thom est aussi bien un lieu de recréation très fréquenté avec notamment les 1000 linga mais surtout la cascade et son temple voisin, que de pèlerinage très important au grand Bouddha couché de la pagode.
Image 35. Nous avons cartographié la zone et proposer aux autorités un projet d’aménagement. Kbal Spean, situé sur l’autre versant, et bénéficie d’infrastructures organisées et d’une bonne gestion.
Image 36. En revanche, tous les autres sites ne sont pas ou peu visités. Cela s’explique par la forte attraction des sites précités, la difficulté d’accès aux autres sites et le manque d’infrastructures. Pour contrebalancer cela, et en collaborant avec le secteur privé du tourisme, nous avons facilité l’organisation de séjour chez l’habitant au plus proche des ces sites, ce qui offre des revenus conséquents à plusieurs familles originaires du massif.
Image 37. De façon à avoir un impact dans le futur, il nous a aussi semblé important de participer à la reforestation et de sensibiliser les jeunes populations. Plusieurs pépinières ont donc été construites dans les écoles primaires.
Image 38. Il est donc essentiel d’avoir une approche globale pour un site d’une telle échelle et complexité. Elle doit comprendre les caractéristiques des sites archéologiques mais aussi leur environnement naturel immédiat et les pressions que peuvent exercer les populations ou le tourisme. Il est aussi très important de s’implanter de manière permanente sur le site pour comprendre le mode de vie, les contraintes et les difficultés des populations au plus proche des sites. Enfin, une étroite collaboration avec les autorités nationales et locales est essentielle pour entreprendre un bonne conservation et gestion patrimoniale.
Jean-Baptiste Chevance
Jean-Baptiste Chevance, diplômé de l’École du Louvre en 1997, a obtenu un DEA en 2005, suivi d’une thèse portant sur la carte archéologique du Phnom Kulen (archéologie Khmère), soutenue en 2011 à l’Université Sorbonne-Paris III. Parallèlement, il a travaillé au Cambodge depuis 1999 pour plusieurs institutions dédiées à la recherche, la conservation et la gestion du site d’Angkor telle que l’École Française d’Extrême-Orient (EFEO), l’Institut de Recherches Archéologiques Préventives (INRAP) et l’Autorité nationale APSARA.
En 2007, il a crée la fondation Archaeology and Development (ADF), organisation non gouvernementale dont l’activité est centrée sur le Phnom Kulen, le plus important massif montagneux de la région d’Angkor. Son objectif est orienté vers la recherche et la conservation archéologique du massif, avec une approche globale du site. L’important volet de développement a pour objectif de s’assurer que la population locale soit directement impliquée dans la conservation du site naturel et culturel, et que leurs moyens d’existence en soient améliorés. Depuis les 10 ans, il dirige avec l’ADF les recherches archéologiques au Phnom Kulen qui ont permis des avancées significatives quant à la connaissance de la région d’Angkor, et plus généralement de l’empire Khmer.
Archéologue et directeur du Phnom Kulen Programme, Archaeology & Development Foundation